Europar Batasunak 2020/1828 Zuzentaraua, onartu zuenean, kontsumitzaileen interes kolektiboen babeserako ordezkaritza-ekintzei buruzkoa, helburua garbia zen: herritarrei tresna eraginkorrak ematea merkatuaren abusuen aurrean beren eskubideak aldarrikatzeko. Hala ere, Espainian araudi-garapena, Ekintza Kolektiboen Lege Proiektuaren bitartez, xede horretatik era arriskutsu batean urruntzen ari da.
Justizia-sistema justu, garden eta eraginkor bat sendotzetik urrun, egungo Lege Proiektuak kontsumitzaileen defentsa-egiturak desegiteko eta justizia kolektiboa jarduera merkantil bihurtzeko arriskua dakar. Herrialdeko bi erakunde nagusiek, consumES Konfederazioak eta Kontsumitzaileen eta Erabiltzaileen Antolakundeak (OCU), eta euskal elkarte EKA/ACUV, ohartarazi dute manifestu bateratu baten bidez lege-testu honek dakarren benetako arriskuaz.
Jarraian, kritika horren funtsezko puntuak aztertuko ditugu, bai eta zergatik uste dugun premiazkoa dela eredua birplanteatzea.
1. Kontsumitzaileak baztertzen dituen Sistema
Lege Proiektuaren puntu polemikoenetako bat opt-out sistemaren defentsa da, eredu lehenetsi gisa. Eredu horretan, kontsumitzaileak automatikoki barneratzen dira ekintza kolektiboetan, inolako baimen espresurik eman gabe eta aurrez informaziorik jaso gabe.
Sistema horrek zentzua izan dezake identifikatzeko zailak diren kaltetuen masa-demanda jakin batzuetan, baina ez eguneroko kontsumoaren testuinguruan, non kalteak, txikiak izan arren, zehatzak eta mugatuak baitira. Gure ustez, arriskua bikoitza da: informazio-printzipioa urratzen da eta kaltedunen parte-hartze aktiboa eragozten da.
Emaitza da eredu paternalista eta eraginkortasunik gabea, herritarra ahalduntzearen ordez, haren presentzia ezkutatzen duena. Nola bermatzen da benetako kalte-ordaina, kontsumitzaileak prozesuaren parte dela ez badaki, dokumentaziorik aurkeztu ez badu eta informatutako erabakirik hartu ezin badu?
Manifestua sinatzen dugun erakundeok opt-in sistema proposatzen dugu arau orokor gisa, eta opt-out eredua kasu oso zehatz eta behar bezala justifikatuetara mugatzea, identifikazioa ezinezkoa denean. Horrela, autonomia pertsonalaren printzipioa indartzen da eta ordezkaritza arduratsua eta gardena bermatzen da.
2. Mugimendu kontsumeristaren adierazgarritasunaren aurkako mehatxua
Kontsumitzaileen defentsako mugimenduaren lorpen nagusietako bat Espainian ehundura elkartegile sendoa finkatzea izan da, hamarkadetako esperientziarekin aholkularitzan, bitartekaritzan eta defentsa juridikoan. Hala ere, lege berriak zilegitasun hori arriskuan jartzen du, lurralde ordezkaritza eta ordezkaritza soziala funtsezko irizpide gisa ezabatzen dituelako.
Ordez, testuak aurreikusten du edozein erakunde —urtebeteko antzinatasunarekin eta jarduera mugatuarekin— gaitua izan daitekeela ekintza kolektiboak egikaritzeko. Arriskua agerikoa da: ad hoc sortutako plataformen ugaritzea, ingurunearekiko sustrairik eta ezagutzarik gabe, helburu merkantil edo prozesuz kanpoko interesekin jarduten dutenak.
Ordezkaritza ez da formalismo burokratikoa, erantzukizunaren bermea baizik. Kontsumitzaileak benetan ezagutzen dituzten, haiekin lan egiten duten eta bikaintasun etiko eta teknikoa egiaztatu duten erakundeek soilik izan beharko lukete legitimazioa haien izenean jarduteko.
3. Auzitan jarduteko lasterketa: azkartasuna justiziari gainjartzen zaionean
Lege proiektuaren beste alderdi eztabaidagarri bat da “first to file” printzipioa: gertakari berdinaren inguruan hainbat ekintza aurkezten badira, lehena aurkeztutakoa nagusituko da. Irizpide hau praktikoa iruditu liteke, baina kontsumitzaileentzat kaltegarria da.
Azkartasuna kalitatearen gainetik lehenetsiz, pizgarri perbertsuak sortzen dira: erakundeek presaka aurkezten dituzte demandak, nahiz eta behar bezalako prestakuntzarik ez izan, prozesuan posizio nagusia bermatzeko. Honek zorroztasun teknikoa gutxitzen du, ezagutza eta estrategien pilaketa eragozten du eta kaltedunak ordezkaritza juridiko desegokien esku uzten ditu.
OCU eta consumESetik eskatzen dugu epaitegiek erabaki dezatela, kasu bakoitzean, zein erakunde dagoen kolektibo kaltetua ordezkatzeko hobekien prestatua. Hori da justizia-eskuhartze eraginkorra eta benetako justiziarako sarbidea bermatzeko bide bakarra.
4. Judizioz kanpoko ebazpena ahultzen duen lege baten paradoxa
Beste lege-erreformek, hala nola sistema judizialaren eraginkortasun antolaketarako legeak, gatazken konponbide extrajudizialak sustatzearen alde egiten duten bitartean, Ekintza Kolektiboen Legeak kontrako norabidea hartzen du.
Berehala prozesatzea bultzatuz eta akordio extrajudizialak zailduz, testuak edukigabetu egiten ditu kontsumo-arbitrajek bezalako tresnak, hiru hamarkadaz konponbide azkar, doako eta eraginkorrak eskaini dituztenak. Gainera, enpresek negoziazioa aukera gisa hartzea oztopatzen du: akordiorik izanez gero banatu gabeko soberakinak berreskuratzeko ezintasuna ezarrita, bide adiskidetsua garestiago eta arriskutsuago bihurtzen da.
Ekintza kolektibo batek ez luke gatazka judizialaren sinonimo izan behar. Aitzitik, elkarrizketarako, konponketa arinerako eta ikaskuntza instituzionalerako palanka bihurtu beharko litzateke. Egun proposatutako lege-esparruak zaildu egiten du hori.
5. Justizia kolektiboaren merkantilizazioa
Beharbada lege honen alderdirik kezkagarriena bere zeharkako eragina da: defentsa kolektiboa errentagarritasun merkantil bihurtzea, inbertsio-funts eta abokatu-bulego handien esku.
Ekintza kolektiboentzat finantzaketa publikoaren sistemarik ezarri ez denez, hutsune hori kontsumitzaileenganako interesik ez duten eragileek bete dute dagoeneko. Entitate horiek beren errentagarritasuna jartzen dute kaltearen konponketaren aurretik, eta demanda kolektiboak produktu gisa ikusten dituzte, helburu, marjina eta estrategia enpresarialekin.
Eredu horrek distortsio larriak eragin ditu beste herrialde batzuetan, eta orain Espainian ezartzeko mehatxua dakar. Manifestua sinatzen dugun elkarteek kanpo finantzatzaileen ordainsarien portzentajeak mugatzea eskatzen dugu —kontsumitzaileek benetan jasotzen duten zenbatekoaren %10 baino gehiago ez izatea— eta interes orokorraren gainetik irabazi pribatuak ez daitezen inposatu bermatzeko babes-neurriak ezartzea.
6. Gaizki aprobetxatutako legegintza-aukera bat
Europar Zuzentarauaren espiritua argia zen: herritarrei justiziarako sarbidea emango dien esparru eraginkor bat sortzea, jasandako kalteak konpentsatzea eta botere-desorekak zuzentzea enpresa handien aurrean. Ez da ezer horretatik betetzen kontsumitzaileak baztertzen dituen, beren ordezkari naturalak alboratzen dituen eta prozesua operadore juridiko pribatuen arteko lehia bihurtzen duen lege batekin.
Espainiak aukera historikoa zuen justizia kolektibo moderno bat finkatzeko, herritarren eskubideetan eta irtenbideen kalitatean oinarrituta. Hala ere, aurkeztutako testuak badirudi sektore juridikoko lobbyei kasu egin diela, hamarkadetan kalean, baliabide urrietan, aholkularitza eta defentsa eskainiz aritu garenon ordez.
7. Ondorioak: zuzenketarako premiazko deia
OCU eta consumESetik mezu argia helarazi nahi dugu: legea sakon berridatzi behar da, benetan bere helburua bete nahi badu. Funtsezkoa da ordezkaritzaren printzipioa berreskuratzea, kontsumitzaileei informazioa eta baimena bermatzea, epaitegiei demanden kalitatea baloratzeko gaitasuna ematea, eta ekintza kolektiboak interes merkantiletik askatuko dituzten finantzaketa publikoaren mekanismoak ezartzea.
Justizia kolektiboa ezin da merkatu batean bihurtu. Ezta kontsumitzailearen ordez jardun, eta ezin ditu baliabide gutxirekin mende erdi daramaten elkarteak mapatik ezabatu ere.
Ekintza Kolektiboen Legeak herritarren ahalduntzerako tresna izan behar du, ez irabazi pribatuetarako bide azkar bat. Legegilearen esku dago norabidea zuzentzea. Herritarren esku dago hori exijitzea.
